Станаўленне гукавымаўлення ў дзяцей адбываецца ў асноўным ва ўзросце ад 1 года да 5-6 гадоў. Пры гэтым гукі мовы засвойваюцца не ізалявана, а ў складзе слоў. Спачатку дзіця перакручвае словы, скажаючы іх гукавы і складавы склад, але па меры авалодання моўнымі гукамі вымаўленне слоў усё больш ўдакладняецца, паступова набліжаючыся да нормы.
У першыя гады жыцця дзіця з-за нясталасці маўленчых органаў можа прамаўляць правільна толькі самыя простыя па артыкуляцыі гукі. Да такіх гукаў ставяцца галосныя[а], [о], [э] і зычныя[п], [б], [м] . Менавіта з гэтых гукаў і складаюцца першыя словы дзіцяці: тата ,баба, мама. Некалькі пазней засвойваюцца і іншыя артыкуляцыйна простыя гукі, якія не патрабуюць асабліва тонкіх рухаў вуснаў і языка : галосныя[І], [ы], [у] і зычныя[ф], [в]; [т], [д], [н]; [к], [г], [х]; [й]. Усімі гэтымі гукамі дзіця, як правіла, авалодвае ў перыяд ад 1 года да 3-х гадоў.
Больш складаныя па артыкуляцыі зычныя гукі, да ліку якіх адносяцца свісцячым ([с], [з], [ц]) і шыпячыя ([ш], [ж], [ч],), з’яўляюцца толькі ва ўзросце ад 3-х да 5 гадоў. Да гэтага яны ці цалкам адсутнічаюць у гаворцы дзяцей, або замяняюцца больш простымі па артыкуляцыі гукамі. І, нарэшце, такія найбольш артыкуляцыйна складаныя гукі, як [р] і цвёрдае [л], у большасці дзяцей з’яўляюцца ў перыяд ад 5 да 6 гадоў. (Вядома, магчымыя і адхіленні ад гэтых тэрмінаў у той ці іншы бок.)
Больш наглядна гэта можна прадставіць у выглядзе табліцы, якая дазволіць бацькам сачыць за своечасовасцю з’яўлення ў іх дзіцяці розных гукаў.
| 1-2 гады | 2-3 гады | 3-5 гадоў | 5-6 гадоў |
| [а], [о], [э]; [п], [б], [м] | [ы], [у]; [ф], [в]; [т], [д], [н]; [к], [г], [X], [й] | [с], [з], [ц]; [ш], [ж], [ч], | [л], [р] .
|
Як відаць з табліцы, станаўленне гукавымаўлення ў норме заканчваецца да 5-6 гадоў. А гэта значыць, што ні адно дзіця,якое нармальна развiваецца, не павінна прыйсці ў школу з дэфектамі ў вымаўленні гукаў маўлення. Аднак, як ужо гаварылася вышэй, такіх дзяцей у нас больш за 50%! Ужо сама па сабе затрымка ў сроках станаўлення гукавымаўлення з’яўляецца паталогіяй. Як жа працякае авалоданне правільным гукавымаўленнем ў норме?
Якія уласцівыя ўсім дзецям своеасаблівасці ў вымаўленні гукаў у перыяд іх станаўлення НЕ ПАВІННЫ ВЫКЛІКАЦЬ У БАЦЬКОЎ ТРЫВОГУ?
Па-першае, у гаворцы дзіцяці ў гэты перыяд могуць цалкам адсутнічаць складаныя па артыкуляцыі гукі. У гэтых выпадках ён кажа, напрыклад, «ука» замест «рука» і гэта цалкам нармальна!
Па-другое, кожны артыкуляцыйна складаны гук засвойваецца дзіцем як бы ў некалькі этапаў. Напрыклад, ён не адразу авалодвае вымаўленнем гуку [ш], а спачатку замяняе яго на [т ‘], на [с’] і на [с]. Па гэтай прычыне ў розныя ўзроставыя перыяды слова «шафа» ў яго гаворцы гучыць паслядоўна як «тафа», «сяфа», «сафа» і, нарэшце, «шафа». Вось самыя распаўсюджаныя гукі-намеснікі для складаных па артыкуляцыі зычных гукаў:
- для [с]: [т ‘], [с’] («тянкi», «сянкi» – замест «санкі»);
- для [ш]: [т], [с’], [с] («тапка», «сяпка», «сапка»— замест «шапка»);
- для [ц]: [т’], [с’] («тяпля», «сяпля»— замест «кальцо»);
- для [л]: [й], [л’] («йапа», «ляпа»— замест «лапа»);
- для [р]: [й], [л’], [л] («йыба», «лiба», «лыба»— замест «рыба»).
Па-трэцяе, нават і пасля авалодання правільным вымаўленнем гуку дзіця на працягу некаторага часу няўстойліва выкарыстоўвае яго ў сваёй гаворцы. Зноў засвоены гук нярэдка пачынае ўжывацца значна часцей, чым варта, часова як бы выцясняючы блізкія да яго па артыкуляцыі гукі. Напрыклад, навучыўшыся правільна вымаўляць гук [ш], дзіця часам карыстаецца ім і замест гуку [с], прамаўляючы слова «сумка» як «Шумка» або «Саша» як «Шаша». У норме такое змешванне гукаў можа працягвацца на працягу двух-трох тыдняў, пасля чаго яно знікае без спецыяльнай лагапедычнай дапамогі.
Як бачым, ва ўсіх гэтых трох выпадках складаны па артыкуляцыі гук або цалкам адсутнічае ў гаворцы дзіцяці, або замяняецца больш простым па артыкуляцыі, але правільна вымаўляецца гукам. Гэта адносіцца і да выпадкаў змяшэння гукаў, калі абодва змешваюцца дзіцем гуку вымаўляюцца ім правільна, не скажона.
Такi недасканалы стан гукавымаўлення да пэўнага ўзросту (да 5- 6 гадоў) ўласцівы ўсім, без выключэння, дзецям, таму ён і атрымаў назву «узроставых своеасаблівасцяў гукавымаўлення» або «дзіцячая ўзроставая коснаязычнасць». Гэта цалкам нармальны этап станаўлення гукаў маўлення, ён звязаны з недастатковай сталасцю маўленчага апарата дзіцяці.
Вядучую ролю ў авалоданні дзіцем правільным гукавымаўленнем займае слых: ён у поўным сэнсе слова «вядзе» за сабой артыкуляванне гуку, якое паступова ўсё больш і больш ўдакладняецца. Распазнаванне ўсіх гукаў мовы на слых даступна дзіцяці ўжо з двухгадовага ўзросту, што і дазваляе яму спрабаваць пераймаць гукi. Да 3-4 гадоў дзіця ўжо ўлоўлівае на слых адрозненне паміж уласным няправільным вымаўленнем гуку і вымаўленнем яго дарослымі людзьмі. Менавіта гэта і прымушае яго «падцягваць» сваё вымаўленне да ўзору, наяўнаму ў гаворцы дарослых. Таму вельмі важна даваць дзіцяці правільны ўзор для пераймання. Калі маецца такі ўзор у выглядзе правільнага вымаўлення ўсіх гукаў гаворкi самімі бацькамі, то дзіця не пазней чым да 5-6 гадоў шчасна «выходзіць» з перыяду «ўзроставай коснаязычнасцi» без усялякай спецыяльнай дапамогі.
Крынiца iнфармацыi: Парамонава Л.Г. Парушэнне гукавымаўлення ў дзяцей. Метадычны дапаможнік. – М.: Нацыянальны кніжны цэнтр, 2018. – 272 с.
Падрыхтавала: настаўнік-дэфектолаг Абадоўская Маргарыта Уладзіміраўна